- Szczegóły
- Opublikowano: 19 styczeń 2023
10 stycznia, nietypowo, bo we wtorek, odbyło się kolejne ze spotkań Klubu Gimnastyki Umysłu Erudyta.Chociaż przerwa między spotkaniami była krótsza niż zwykle, uczestnikom wcale nie brakowało tematów do rozmowy.
Czas szybko minął, więc przeszliśmy od razu do naszej krzyżówkowej rozgrzewki. Tego dnia skupiliśmy się na dużych klasycznych krzyżówkach, które – wspólnymi siłami – szły nam bardzo płynnie. Jakby nie patrzeć, co siedem głów to nie jedna! Krzyżówkowa godzina migiem nam zleciała, mogliśmy więc przejść do dalszej części – prelekcji.
Na początek dowiedzieliśmy się, dlaczego powierzchnia Ziemi nie jest płaska. Okazuje się, że na kulę ziemską oddziałują dwa rodzaje procesów: wewnętrzne i zewnętrzne.
Procesy wewnętrzne (endogeniczne) zniekształcają powierzchnię poprzez wypiętrzanie gór, powstawanie zapadlin itp. Dzielimy je na:
--> ruchy górotwórcze (inaczej procesy orogeniczne) – trzy najmłodsze to:
- orogeneza alpejska lub fałdowania alpejskie (Ostatni okres globalnych fałdowań górotwórczych, w czasie którego doszło do powstania górotworu alpejskiego. Orogeneza alpejska zaczęła się w triasie, a największe nasilenie nastąpiło w trzeciorzędzie. Trwała przez cały paleogen, na który przypadła główna faza fałdowań, i trwa nadal. W ramach orogenezy alpejskiej powstały m.in. Alpy, Karpaty, Kaukaz czy Himalaje – góry spiczaste i strome.);
- orogeneza hercyńska (Nazywana też orogenezą waryscyjską – okres intensywnych ruchów górotwórczych zachodzących w paleozoiku, pomiędzy późnym sylurem a końcem permu. W ich wyniku powstały góry określane mianem hercynidów (waryscydów), niższe, bardziej kopulaste. W orogenezie hercyńskiej wydziela się poszczególne fazy górotwórcze, m.in. faza palatynacka – perm/trias, faza saalska – perm, faza sudecka – karbon górny, faza bretońska – karbon dolny. W czasie orogenezy hercyńskiej doszło do powstania gór, jednak po permie uległy one całkowitej erozji i zrównaniu. W czasie orogenezy alpejskiej, twory sfałdowane i ewentualnie zmetamorfizowane wcześniej, zostały po raz drugi wydźwignięte jako góry zrębowe. Do tak ukształtowanych gór, sfałdowanych w orogenezie hercyńskiej, a wyniesionych powtórnie w orogenezie alpejskiej należą m.in. Rudawy, Sudety, Schwarzwald, Harz, Ural czy Appalachy.);
- orogeneza kaledońska (Ruchy górotwórcze trwające od późnego kambru po wczesny dewon. Największe nasilenie w Ameryce Północnej osiągnęły u schyłku ordowiku i na początku syluru (faza takońska), a w Europie na przełomie kambru i ordowiku oraz pod koniec syluru. W wyniku fałdowania kaledońskiego powstały góry zwane kaledonidami. Nazwa orogenezy pochodzi od słowa Caledonia, oznaczającego po łacinie Szkocję. Fazy orogeniczne: finmark (kambr - ordowik) – powstały Góry Skandynawskie, grampian (kambr - ordowik) – powstała Szkocja i Szwecja, sardyńska (kambr - ordowik) – przerwa w sedymentacji i regresja morza w Ameryce Północnej, sandomierska (wczesny ordowik po wczesnym tremadoku) – wypiętrzenie Gór Świętokrzyskich, takońska (ordowik - sylur) – w Europie następuje zmiana facji (spłycenie), ardeńska/eryjska (koniec syluru)- wypiętrzenie Ardenów oraz Irlandii, orkadyjska (ems) – wypiętrzenie Orkadów, Reńskich Gór Łupkowych, Spitsbergenu, akadyjska (środkowy dewon) – wypiętrzenie Appalachów, Kanady oraz pogłębienie bruzdy środkowo-polskiej, powstanie północnej Anglii.).
--> ruchy lądotwórcze (Ruchy epejrogeniczne – lądotwórcze – powolne, długotrwałe, pionowe ruchy skorupy ziemskiej powodujące wydźwignięcie lądu lub obniżanie dna oceanicznego, czyli ruchy wypiętrzające gotowy już blok kontynentalny. Powodują podnoszenie lub obniżanie lądów, a poprzez to transgresję (zalewanie) i regresję (cofanie się) mórz. Innym dowodem ich istnienia jest różna wysokość nad poziomem morza różnowiekowych teras morskich, np. Holandia jest coraz niższa względem poziomu morza, zaś Skandynawia – w wyniku roztopienia się lądolodów – się wypiętrza.).
--> zjawiska wulkaniczne (Ogół procesów geologicznych związanych z wydobywaniem się lawy i innych materiałów z głębi litosfery, na skutek ruchów magmy pod powierzchnią. Jego przejawami jest powstawanie i aktywność wulkanów, występowanie ekshalacji, a także tworzenie się skał wulkanicznych. Z wulkanizmem wiążą się także procesy hydrotermalne. Lawa może być o odczynie zasadowym (wówczas się rozlewa) lub kwasowym (tworząc stożki). Czynne wulkany to takie, których wybuchy udokumentowano w przekazach ludzkich. Pacyficzny Pierścień Ognia (na zdjęciu prowadzący pokazuje nam, gdzie przebiega) – złożony z rowów oceanicznych, łuków wyspowych i aktywnych wulkanów – otacza niemal nieprzerwanie Ocean Spokojny na długości ok. 40 tys. km, znajdują się w nim 452 wulkany i występuje tu ok. 90% wszystkich trzęsień ziemi na świecie) i plutoniczne (Ogół procesów geologicznych polegających na podziemnym tworzeniu, przemieszczaniu się magmy, jej zastyganiu w obrębie dolnej skorupy ziemskiej i górnego płaszcza (tzw. intruzje) oraz tworzeniu się z niej skał plutonicznych.).--> trzęsienia ziemi, które możemy podzielić m.in. ze względu na przyczynę:
- tektoniczne (inaczej: dyslokacyjne) – będące wynikiem przesunięć skał wzdłuż uskoku. Często ruch ten jest związany z globalnymi ruchami płyt tektonicznych, a uskok może być granicą stykania się dwóch płyt. Mogą występować jednak także w dużej odległości od granic płyt litosfery (np. w strefach młodych gór - takich, jak Karpaty czy Sudety); stanowią około 90% wszystkich zjawisk sejsmicznych występujących na Ziemi;
- wulkaniczne – związane z gwałtownymi erupcjami wulkanów lub zapadaniem się stropów opróżnianych komór magmowych czy zapadaniem kalder; stanowią ok. 7% wszystkich zjawisk sejsmicznych występujących na Ziemi;
- zapadowe (zapadliskowe) – związane z obszarami krasowymi, na których dochodzi do zawalania się stropów jaskiń lub innych próżni w podłożu; zjawiska wyjątkowo lokalne, najczęściej słabo odczuwalne; stanowią ok. 2% ogółu trzęsień ziemi;
- antropogeniczne – związane z działalnością człowieka w litosferze (np. tąpnięcia górnicze, naruszenie równowagi sił w skałach na skutek napełnienia tamy); na obszarach gęsto zabudowanych mogą spowodować znaczące szkody materialne, jednak w większości przypadków okazują się niegroźne.
Drugi rodzaj procesów wpływających na kształt skorupy ziemskiej to procesy zewnętrzne, inaczej egzogeniczne. Mogą być one związane z oddziaływaniem czynników działających w obrębie zewnętrznych geosfer, np. atmosfery oraz kosmicznych (np. upadkami planetoid i komet). Procesy w tym obrębie możemy podzielić na:
--> wietrzenie – rozpad mechaniczny i rozkład chemiczny skał wskutek działania energii słonecznej, powietrza, wody i organizmów. Zachodzi na powierzchni Ziemi i w jej powierzchniowej strefie zwanej strefą wietrzenia (głębokość od kilku do kilkudziesięciu metrów). Produktami wietrzenia są między innymi: zwietrzelina, rumowisko, glina, arkoza. Wietrzenie można podzielić na:
- fizyczne (mechaniczne) – rozpad skały bez zmiany jej składu chemicznego, zachodzi przy częstych zmianach temperatury i wilgotności (głównie w klimacie umiarkowanym);
- chemiczne – rozkład skały przy zmianie jej składu chemicznego, niezbędnym warunkiem do jego zaistnienia jest obecność wody, głównymi czynnikami wietrzenia chemicznego są: woda opadowa, dwutlenek węgla, tlen oraz azot;
- biologiczne – to rozpad i rozkład skały pod wpływem działania organizmów żywych (często nie wyróżnia się wietrzenia biologicznego jako oddzielnego działu, uznaje się je jako wchodzące w skład wietrzenia fizycznego i chemicznego).
--> ruchy masowe (także: powierzchniowe ruchy masowe lub ruchy grawitacyjne) – przemieszczanie się mas skalnych (pokryw zwietrzelinowych, luźnych i zwięzłych skał powierzchni Ziemi) wzdłuż stoków przede wszystkim pod wpływem działania siły ciężkości. Rodzaje ruchów masowych:
- osuwanie (Jest zjawiskiem przemieszczania się w dół stoku materiału zwietrzelinowego i warstwy przypowierzchniowej skał. Odbywa się na stokach dojrzałych. Zachodzi z różną prędkością – od bardzo powolnego (kilka centymetrów na sekundę) do gwałtownego (kilkanaście metrów na sekundę).);
- obrywanie (Obrywanie mas skalnych zachodzi na stromych (młodych) stokach. W przeciwieństwie do osuwisk, materiał skalny podczas obrywu przeważnie nie przemieszcza się po powierzchni stoku, lecz spada niemal pionowo w powietrzu. Do obrywu najczęściej dochodzi w miejscach podmytych przez rzekę lub fale morskie, podciętych przez lodowiec lub w wyniku działalności człowieka.);
- osiadanie (Osiadanie – powolny ruch gruntu, w wyniku którego powierzchnia terenu ulega obniżeniu i powstaje niecka. Zachodzi najczęściej pod wpływem: ciężaru warstw nadległych (kompakcja), ciężaru obiektu budowlanego lub nasypu posadowionego na gruncie, obniżenia zwierciadła wód gruntowych. Innymi przyczynami mogą być usunięcia materiału niżej leżącego przez jego rozpuszczenie lub wymycie (sufozja), albo wybranie materiału niżej leżącego przez człowieka na obszarach górniczych.
- spełzywanie (Zachodzi na stokach rozległych, o łagodnym spadku. Jest to zjawisko, które przebiega w sposób powolny. Spełzywaniu podlegają pokrywy zwietrzelinowe: gliniasta, gliniasto-gruzowa, gruzowa, rumowiskowa, a niekiedy także pojedyncze bloki skalne, pod wpływem siły grawitacyjnej.);
- spływanie (Spływ powstaje, gdy zwietrzelina budująca bądź pokrywająca stoki ulegnie przepojeniu wodą, tworząc ciekłą masę. Przeważnie jest to materiał gliniasty, piaszczysto-gliniasty lub pyłowy, charakteryzujący się dużą miąższością. Zjawisko spływania przebiega z dużą prędkością.)
- staczanie (Staczanie jest procesem, podczas którego okruchy skalne toczą się po nachylonym stoku. Różnica względem innych ruchów masowych polega na tym, iż w przypadku staczania dochodzi do przemieszczania się pojedynczych odłamków, a nie dużych pokładów zwietrzeliny lub przypowierzchniowych mas skalnych.).
--> działanie wód podziemnych: głębinowych i gruntowych.
--> działalność wód płynących (erozja – drążenie dna, transport (tego co woda zebrała, płynąc) i akumulacja (osadzanie) naniesionych mas) i analogiczna działalność lodowców górskich.
--> procesy eoliczne, erozja eoliczna (wiatrowa) - wszelka działalność wiatru na rzeźbę terenu, jedna z zewnętrznych sił rzeźbotwórczych. Warunkiem wystąpienia procesów eolicznych jest obecność w podłożu drobnoziarnistego, luźnego nie utrwalonego przez roślinność, suchego materiału mineralnego oraz osiągnięcie przez wiatr prędkości wystarczającej do jego uruchomienia i przemieszczania. W skład procesów eolicznych zalicza się: deflację (wywiewanie zwietrzałego materiału skalnego), transport eoliczny (Transport eoliczny to przemieszczanie materiału przez wiatr. Jest to proces powierzchniowy, który może odbywać się w kierunku niezgodnym ze spadkiem terenu, prostolinijnie lub ruchem wirowym, równoczesny z procesem sortowania przenoszonego materiału.) i korazję (szlifowanie, ścieranie i żłobienie powierzchni skalnych przez piasek niesiony wiatrem) oraz akumulację eoliczną (Działalność akumulacyjna objawia się w mikroformach (m.in. zmarszczki eoliczne, języki piaszczyste), mezoformach (wydmy piaszczyste) oraz makroformach (długie i szerokie wały piaszczyste – draa). Pochodzenia eolicznego są także lessy formujące ciągłe pokrywy (płaty) o zróżnicowanej miąższości i wielkości - od izolowanych wysp, poprzez całe mezoregiony (np. Płaskowyż Nałęczowski), aż po rozległe krainy (Chiński Płaskowyż Lessowy).).
--> Wietrzenie insolacyjne (termiczne) to rodzaj wietrzenia fizycznego spowodowany naprzemiennym nagrzewaniem i ochładzaniem się skały. Do procesów insolacyjnych zaliczamy:
- dezintegrację granularną – zachodzi ponieważ tworzące ziarna mają różną rozszerzalność cieplną – z czasem dochodzi do rozluźnienia pomiędzy nimi i ze skały wykruszają się pojedyncze ziarna.
- łuszczenie (eksfoliację) – oddzielanie się przypowierzchniowej warstwy skalnej; zachodzi ponieważ warstwa przypowierzchniowa skały nagrzewa się mocniej niż jej głębsze partie – w efekcie powstają drobne pęknięcia równoległe do powierzchni skalnej i skała się łuszczy.
- dezintegrację blokową – zachodzi ponieważ podczas ochładzania się skały jej zewnętrzne partie kurczą się bardziej niż wewnętrzne, w efekcie powstają szczeliny prostopadłe do powierzchni skały i oddzielają się bloki oraz płyty skalne.
W dalszej części przygotowano dla nas zadania, których częścią postanowiliśmy podzielić się z facebookową społecznością w cyklu wtorkowych zagadek.
Zatem, pierwszym zadaniem było stworzenie krzyżówki, a nawet trzech. Okazało się, że jednym nie sprawiło to żadnego problemu, a inni musieli się trochę pogłowić.
Drugim zadaniem (pojawi się na Facebooku) było wpisanie w miejscu kreski pierwiastka chemicznego tak, by z dopisaną literą tworzyły imię. Grupa miała przy nim sporo frajdy.
Ostatnim zadaniem – to już się pojawiło na Facebooku i trzymamy kciuki za rozwiązania – było dopasowanie do postaci literackiej lub historycznej partnerki. Spojler, kilka odpowiedzi jest nieoczywistych na pierwszy rzut oka.
Na zakończenie spotkania umówiliśmy kolejny termin: 26 stycznia, jak zawsze od 10.30. Wszystkich zainteresowanych zapraszamy do Czytelni „Fabryka Kreatywności”.