Spotkanie Erudytów 18.05.

18 maja odbyło się kolejne z cyklicznych spotkań Klubu Gimnastyki Umysłu Erudyta.

Na początek, jak zawsze, uczestnicy omawiali, co w świebodzińskiej trawie piszczy i, nim się obejrzeliśmy, przyszła pora na krzyżówkową rozgrzewkę. Rozwiązaliśmy sporo krzyżówek, w tym „ciągówkę-szyfr”, czy „kreskówkę”. Udało nam się też nie zaplątać w „wirówce”.

 

Następne były prelekcje, które rozpoczęły się od „Quizu z majem”. Musieliśmy odgadnąć opisane hasła. Większość nie sprawiła nam kłopotu, np. „majeranek” (przyprawa do dań ciężkostrawnych, potraw ze strączkowych oraz tłustych mięs), „majonez” (gęsta emulsja wytwarzana z oleju, żółtek jajek i dodatków smakowych, o szerokim zastosowaniu kulinarnym), „majestat” (dostojeństwo, powaga lub okazałość jakichś osób, zjawisk lub rzeczy), czy „majtek” (wykonuje proste prace związane z żeglugą i utrzymywaniem porządku na statku). Inne zagadki rozwiązaliśmy wspólnymi siłami: „majolika” (ceramika pokryta nieprzezroczystą polewą ołowiowo-cynową o bogatej kolorystyce; rodzaj fajansu produkowanego we Włoszech od XIV w. do XVII w., w Polsce zaś w Nieborowie), „majorat” (ordynacja rodowa przewidująca dziedziczenie majątku ordynackiego przez najstarszego syna; sposób dziedziczenia majątku poprzez najstarszego potomka, bez możliwości dzielenia przedmiotu dziedziczenia), „majuskuła” (każda z dużych liter alfabetu).

 

Druga część prelekcji skupiła się na geologii historycznej Ziemi, a dokładniej stratygrafii (stratygrafia – dział geologii historycznej zajmujący się ustalaniem wieku i przyczyn rozmieszczenia skał w skorupie ziemskiej). Na początek usłyszeliśmy, że gdyby dzieje Ziemi porównać do doby, a teraz byłaby północ, to licząc w tej skali, pierwsze istoty człowiekowate pojawiły się ok. godziny 23:58, a Homo sapiens ok. 23:59:58. Bezpośrednio mogliśmy obserwować tylko ułamek ostatniej sekundy dziejów Ziemi. O tym, co było wcześniej, dowiadujemy się dzięki nauce zwanej geologią.

Obecne obliczenia wykazują, że wiek Ziemi wynosi ok. 4,6 mld lat. Analiza ułożenia warstw skalnych oraz ich późniejszych deformacji pozwala wskazać, które skały lub procesy są najstarsze. Podczas badań trudno ustalić, ile lat ma dana skała, ale można stwierdzić, od których jest starsza, a od których młodsza. Rodzaj skały daje informację na temat warunków, w jakich powstawała. Jeżeli znajdują się w niej szczątki dawnych roślin lub zwierząt, czyli skamieniałości, to jej wiek ograniczymy do okresu, kiedy te organizmy żyły na Ziemi. W ten sposób określa się tzw. wiek względny skał. Badając zawartość pierwiastków promieniotwórczych (metody radiometryczne), można obliczyć, ile lat upłynęło od powstania skały, czyli wyznaczyć jej wiek bezwzględny.

Czas określany w stratygrafii dzielimy na:

-> EONY: (z łac. aeon z gr. αἰών aiōn 'czas, trwanie, wiek, wieczność') największa formalna jednostka geochronologiczna, dzieląca się na ery i wynosząca co najmniej 500 mln lat. Eonami są archaik (od gr. arche ‛na przedzie’), proterozoik (W proterozoiku wyewoluowały pierwsze jądrowce - prawdopodobnie 1,2 mld lat temu. Zwierzęta żyją od ostatniego okresu tego eonu - ediakaru. W ediakarze pojawiły się jamochłony, gąbki, pierścienice, stawonogi. Z flory występowały wiciowce, zielenice i krasnorosty. Życie ograniczone było wyłącznie do morza. Środowiska ekstremalne powszechnie zasiedlały archeowce i bakterie.) i fanerozoik (z gr. φανερός widoczny i ζωή życie; skały osadowe, powstałe w czasie trwania fanerozoiku, zawierają bogate i bardzo liczne skamieniałości w postaci szczątków twardych i bioturbacji.) Niekiedy w randze eonu jest wyróżniany hadeik, jednak ustalenia ICS nie określają dolnej granicy archaiku i nie przewidują dodatkowego eonu. Archaik i proterozoik tworzą PREKAMBR.

-> ERY: formalna jednostka geochronologiczna (czasowa) odpowiadająca jednostce chronostratygraficznej o nazwie eratem; wyróżniamy paleozoik („dawny”), mezozoik („środkowy”) i kenozoik („nowy”).

-> OKRESY: formalna jednostka geochronologiczna, niższa rangą od ery, a wyższa rangą od epoki; odpowiada jednostce chronostratygraficznej (jednostce skalnej) o nazwie system; okresami są, m.in. dewon, karbon, jura, trzecio- i czwartorzęd.

-> EPOKI geologiczne: formalna jednostka geochronologiczna podziału dziejów Ziemi (np. plejstocen), mająca od kilku do kilkudziesięciu milionów lat; epoka wchodzi w skład okresów, dzieli się natomiast na wieki; za kryteria wyróżnienia przedziałów czasowych dla poszczególnych epok przyjmowano zwykle wielkie ruchy górotwórcze, pojawienie się lub wymarcie charakterystycznych organizmów roślinnych lub zwierzęcych.

Ponadto dowiedzieliśmy się, że:

                        - w najwcześniejszej jednostce czasu geologicznego – archaiku trwającym do 2,5 mld lat temu – kształtowała się skorupa ziemska, atmosfera oraz hydrosfera. Powstały także fundamenty wszystkich kontynentów.

                        - w proterozoiku, trwającym od 2,5 mld do ok. 540 mln lat temu, pojawiły się pierwsze prymitywne formy życia w oceanach. Ponadto w obu tych erach miało miejsce wiele orogenez, czyli ruchów górotwórczych. Łańcuchy górskie wypiętrzone w ich efekcie uległy jednak zniszczeniu wskutek procesów erozji.

                        - w erze paleozoicznej, trwającej od ok. 540 mln lat temu do ok. 250 mln lat temu, wystąpiły dwie orogenezy, które pozostawiły ślady widoczne do dziś w postaci łańcuchów starych, silnie zerodowanych gór. Pod koniec syluru i na początku dewonu zaznaczyła swoje działanie orogeneza kaledońska, dzięki której doszło między innymi do wypiętrzenia niektórych rejonów Gór Świętokrzyskich. W karbonie i permie zachodziła orogeneza hercyńska, która w Polsce jest odpowiedzialna za geologiczne ukształtowanie się Sudetów, ale także sfałdowanie wcześniej utworzonych Gór Świętokrzyskich. W paleozoiku POJAWIA SIĘ TLEN, zatem ewoluowały organizmy. Pojawiły się psylofity, ryby oraz pierwsze płazy, które z oceanów wyszły na ląd. Szybko wykształciły się z nich gady. Ok. 400mln lat temu, w karbonie, pojawiły się potężne lasy, tzw. lasy karbońskie. Ważki w tym czasie miały skrzydła DO 1 METRA rozpiętości.

Na granicy er paleozoicznej i mezozoicznej wskutek gigantycznej erupcji wulkanicznej i licznych zmian klimatycznych wymarło ponad 90% wszystkich organizmów.

                        - w erze mezozoicznej, trwającej od ok. 250 mln lat temu do 66 mln lat temu, intensywnie zachodził proces ruchu płyt litosfery i rozpadły się pierwotne masywy lądowe. Na tą erę przypada szczyt rozwoju roślin leśnych, w czasie kredy pojawiają się pierwsze łąki; w morzach królują amonity i belemnity. Gady opanowały wszystkie środowiska, a w końcu pojawiły się pierwsze ptaki i ssaki. Prawdopodobnie uderzenie ogromnej asteroidy 66 mln lat temu spowodowało zagładę 75% wszystkich organizmów, w tym wielkich dinozaurów, gadów morskich, amonitów i wielu innych grup.

                        - era kenozoiczna, trwająca od 66 mln lat temu do dziś, zdominowana jest przez ruchy górotwórcze orogenezy alpejskiej (w Polsce powstają Karpaty). W erze tej przeważają ssaki i ptaki. Poważne i wielokrotne zmiany klimatyczne bardzo zmodyfikowały obraz naszej planety. W paleogenie i neogenie (trzeciorzędzie) pojawiły się naczelne. W najmłodszym okresie kenozoiku, czwartorzędzie, występują naprzemiennie okresy zlodowaceń i interglacjałów; w plejstocenie najpierw pojawił się australopitek (ok. 3 mln lat temu), a ok. 35 tys. lat temu pierwszy Homo sapiens. Człowiek współczesny (homo sapiens sapiens) zaistniał dopiero 11 tys. lat temu, w holocenie.

Obejrzeliśmy też grafikę, z której można się dowiedzieć, jakie skamieniałości są charakterystyczne dla danego czasu (https://www.fossils.com.pl/img/pozostale/tabela-stratygraficzna.webp).

 

Na zakończenie ustaliliśmy termin następnego spotkania na 1 czerwca. Jak zawsze, w Czytelni „Fabryka Kreatywności”.