Spotkanie Erudytów 1.06.

Kolejne spotkanie Klubu Gimnastyki Umysłu Erudyta odbyło się 1 czerwca.

 

Na początek uczestnicy rozmawiali o tym, co w mieście słychać, w tym o spotkaniu z panem Wiesławem Zdanowiczem, zorganizowanym w związku z wydaną w tym roku publikacją "Ich dokonania chwytają za serce. Biografie Honorowych Obywateli Gminy Świebodzin 1997-2020", które kilka dni wcześniej odbyło się w Muzeum Regionalnym. Przy tej okazji obecni obejrzeli biblioteczny egzemplarz książki i rozmawiali o tym, kto jeszcze ich zdaniem zasłużył na zaszczytny tytuł Honorowego Obywatela.

Nim się obejrzeliśmy, przyszła pora na naszą krzyżówkową rozgrzewkę. Z nietypowych diagramów, które rozpracowaliśmy wymienić można m.in. „Dubletkę”, czy „W cztery strony”, pogłówkowaliśmy też nad „Jolką”.

 

Rozgrzawszy zwoje, przeszliśmy do prelekcji, która w pierwszej części skupiła się na najważniejszych wynalazkach ludzkości:

-> [świadome] wzniecanie ognia – sam ogień znany był już 2 mln lat temu, w czasach homo erectus, jednak świadome wzniecanie ognia, wg archeologów, ludzie opanowali dopiero 100 tys. lat temu.

-> koło – wynalezione w połowie IV tysiąclecia p.n.e. w Mezopotamii; najstarsze znane pisemne świadectwa pochodzą z cywilizacji sumeryjskiej (XXXII wiek p.n.e.); prawie równocześnie dotarło do Europy - najstarsze znaleziono w Słowenii, a datowane jest na 3200 lat p.n.e.; domniemywa się, że pierwsze koło powstało na potrzeby garncarskie. Pierwsze koło szprychowe pojawiło się ok. 2 tys. lat temu i przypisywane jest indoeuropejskim Hetytom lub Ariom (inaczej Indo-Irańczykom).

-> pieniądz – wcześniej obowiązywał barter (wymiana dóbr/ usług), następnie wprowadzono płatność metalami, najpierw nieszlachetnymi, później szlachetnymi; kolejnym etapem były sztabki metali szlachetnych, które z czasem zaczęto dzielić na mniejsze części, w wyniku czego ostatecznie powstały monety (pierwsze w VII w. p.n.e. w Lidii; wykonane z elektrumu  - stopu złota i srebra - i miały kształt owalny) wprowadzone do obiegu prawdopodobnie przez Fenicjan (lud żyjący z handlu). Pieniądze papierowe do Europy przywiózł z Chin Marco Polo w XIII w.

-> papier - według chińskich kronik został wynaleziony w Chinach przez kancelistę, Caia Lun, około 105 r. n.e.; kancelista eksperymentował z korą drzew, jedwabiem, a nawet sieciami rybackimi, aż trafił na właściwą metodę (papier czerpany) z użyciem szmat jedwabnych i lnianych. Wyniki badań archeologicznych pokazują jednak, że papier był znany już wcześniej, co najmniej w 8 roku p.n.e. (z tego roku pochodzi skrawek papieru z 20 chińskimi znakami odnaleziony w Nefrytowej Bramie), jego niezapisane skrawki były znajdowane w stanowiskach pochodzących prawdopodobnie z II wieku p.n.e.. Prawdopodobnie zatem Cai Lun wynalazł tylko metodę masowej produkcji papieru. Początkowo w Europie używano papieru wyprodukowanego przez Arabów, którzy mieli papiernie m.in. w Hiszpanii i na Sycylii; za najstarsze europejskie papierowe rękopisy uchodzą Breviarium i Missale mozarabicum, przepisane przed 1036 rokiem.

-> druk (w nawiązaniu do powyższego) – ok. 2400 p.n.e. Sumeryjczycy stosowali stemple służące do powielania wzorów metodą wytłaczania ich w glinianych tabliczkach, przed ich wypaleniem; za pierwszą wydrukowaną w całości książkę uważa się Sutrę Diamentową z 868 r. (jest to chińskie tłumaczenie sanskryckiego tekstu); w latach 1041–1048 ruchomą czcionkę wynalazł Bi Sheng, będący kowalem (wynalazek nie wywołał w Chinach takiej rewolucji jak później w Europie ze względu na stopień komplikacji chińskiego pisma); w Europie po raz pierwszy z sukcesem użył ruchomej czcionki Gutenberg  w 1440 albo 1450 (jego najdoskonalszą publikacją była tzw. Biblia Gutenberga).

-> spoiwa do budowy – pierwsze zastosowanie gipsu stwierdzono w starożytnym Egipcie (łączenie bloków kamiennych w grobowcach, łączenia rur i wyprawianie ścian) ok. 2600 p.n.e.; gips znali także w Mezopotamii, a także starożytni Grecy, Rzymianie i Hindusi; ponowne odkrycie gipsu nastąpiło w Europie w IV w. w Anglii i Francji; w Polsce pierwsze znane ślady stosowania gipsu pochodzą z XI w. (rotunda na Wawelu i kościół przedromański w Wiślicy); najstarsze znane ślady wapna zaś pochodzą z Babilonii z ok. 600 r. p.n.e. Z okresu III-II wiek p.n.e. zachowały się opisy receptur produkcji wapna palonego i przygotowania zapraw wapiennych.

-> proch – najstarszym materiałem wybuchowym tego typu jest proch czarny (dymny), wynaleziony przez taoistycznego chemika w Chinach już w IX w., a powszechnie używany w Europie w celach militarnych około wieku XIII (w średniowieczu uważano, że wynalazcą prochu jest Berthold Schwarz/Schwartz, znany również jako Berthold Czarny – legendarny niemiecki - według niektórych duński lub grecki - alchemik z końca XIV wieku); pod koniec XIX wieku pojawiły się różne rodzaje prochu bezdymnego, które wyparły proch czarny jako materiał miotający w broni palnej.

-> broń palna (w nawiązaniu do powyższego) – prototypem broni palnej jest chińska lanca ognista z X w. (pojemnik z prochem i niewielkimi pociskami - odłamkami ceramiki, metalu, kamieniami itp. - umieszczony na kiju; po podpaleniu służył jako rodzaj miotacza ognia, rażąc przeciwników kilkumetrowym jęzorem płomieni i rozpalonymi pociskami); najstarsza znana broń palna, z lufą z brązu, też pochodzi z Chin, z Achengu niedaleko Harbinu i datowana jest na rok 1288; w Europie po raz pierwszy odnotowano użycie broni palnej w 1331 roku podczas oblężenia miasta Cividale we Friuli (Włochy); w Anglii po raz pierwszy notuje się broń palną w 1338 roku, a we Francji rok później; w Polsce pierwsza wzmianka o artylerii polskiej znajduje się w statutach Kazimierza Wielkiego z połowy XIV wieku.

-> lampa naftowa – nafta została po raz pierwszy wytworzona z naturalnego asfaltu przez Abrahama Gesnera, który użył jej jako paliwa w lampach na olej; z ropy naftowej jako pierwszy wydestylował ją i zbadał jej właściwości polski chemik Filip Walter; za twórcę lampy naftowej, w jej użytkowej, klasycznej formie uznaje się Ignacego Łukasiewicza (w 1854 założył także pierwszą na świecie kopalnię ropy naftowej w Bóbrce koło Krosna; jest to najstarsza na świecie nadal działająca kopalnia ropy naftowej, obecnie również muzeum (https://bobrka.pl/)), który zaprojektował jej prototyp wykonany następnie przez blacharza Adama Bratkowskiego; ulepszone lampy po raz pierwszy zostały zastosowane do oświetlenia szpitala we Lwowie i 31 lipca 1853 przeprowadzono tam pierwszą operację nocną z ich wykorzystaniem.

-> żarówka – w 1854 pierwsze praktyczne wykorzystanie żarówki z włóknem ze zwęglonego bambusa do reklamy (Heinrich Göbel); w 1878 – pierwsza nadająca się do praktycznego wykorzystania żarówka, patent brytyjski (Joseph Wilson Swan); w 1879 – patent Thomasa Edisona (do innych wynalazków Edisona należą, m.in. fonograf, silnik prądu stałego, kamera i projektor filmowy, dyktafon, czy krzesło elektryczne).

-> zegarek – za wynalazcę zegarka uznaje się Petera Henleina, który w 1504 roku umieścił mechanizm sprężynowy napędzający zegar w „przenośnym” pudełku, tworząc pierwszy zegarek kieszonkowy; taki typ zegarka był najbardziej popularny aż do I wojny światowej; na początku XX wieku zegarki naręczne zarezerwowane były dla kobiet i traktowane bardziej jako przejściowa moda niż funkcjonalne urządzenie. Pierwszy dostępny powszechnie do nabycia zegarek kwarcowy wyprodukowało Seiko w 1969 roku (był to Seiko Astron). W maju 1970 został skonstruowany prototyp zegarka Pulsar, a 1972 roku na rynek trafił pierwszy zegarek elektroniczny z czterocyfrowym wyświetlaczem LED.

-> penicylina – po raz pierwszy fakt występowania substancji hamujących rozwój niektórych bakterii chorobotwórczych opisał w 1897 r. francuski lekarz wojskowy Ernest Duchesne w swojej rozprawie doktorskiej pt. „Antagonizm między pleśniami i mikrobami”, odkrycie to nie zostało jednak przez nikogo rozwinięte; przypadkowo powtórnego odkrycia dokładnie tego samego zjawiska dokonał Alexander Fleming w 1928 r., nie udało mu się wówczas wyizolować substancji czynnej, choć stwierdził, że jej skuteczne działanie ma miejsce nawet przy bardzo dużym rozcieńczeniu. W 1938 r. grupa trzech naukowców, w skład której obok Fleminga weszli Howard Walter Florey oraz Ernst Boris Chain, wyizolowała składnik czynny i rok później założyła pierwszą na świecie wytwórnię penicyliny. Wkrótce po odkryciu penicyliny pojawiły się następne antybiotyki: naturalne, półsyntetyczne i syntetyczne.

-> telefon – z gr. τηλέ – „daleko” oraz φωνή – „dźwięk, głos”;  na podstawie odkryć archeologicznych ustalono, że pierwsze próby rozmowy na odległość stosowane były w dawnych Chinach (używano do zabawy dwóch metalowych kubków, połączonych ze sobą naprężonym sznurkiem, tzw. telefon nitkowy); takim urządzeniem eksperymenty przeprowadzał angielski uczony Robert Hooke, któremu udało się skomunikować na odległość 800 m; w roku 1876 dwóch wynalazców, Elisha Gray i Alexander Bell, samodzielnie zaprojektowało swoje telefony; obaj, w odstępie kilku godzin, zgłosili urządzenia do urzędu patentowego; jako pierwszy opatentował swój telefon Bell. Jednakże jedno z pierwszych urządzeń tego typu skonstruował Antonio Meucci w 1857 roku (na podstawie pomysłu Charlesa Bourseula opublikowanego w 1854); podobnych prób dokonywał także Philipp Reis. Jakoś dźwięku w wynalazku Bella poprawił patent T. Edisona na mikrofon węglowy.

-> radio – wynalazcą radia jest Nikola Tesla; w 1943 Sąd Najwyższy Stanów Zjednoczonych przyznał prawa patentowe Tesli. Rozprawa rozstrzygnęła się po śmierci wynalazcy, przez co powszechnie za twórcę radia uznaje się Guglielmo Marconiego, mimo iż przyznał się on do wykorzystania wcześniejszych prac Tesli w zbudowaniu radia. Konkurentem do tytułu wynalazcy radia był także rosyjski fizyk Aleksandr Popow i choć głównym zadaniem jego przyrządu było wykrywanie burz (potrafił robić to z odległości 30 km),to za sprawą tego wynalazku 24 marca 1896 roku udało się Popowowi nawiązać łączność radiową i przekazać telegraficznie znaki na odległość ponad 250 metrów.

-> kinematograf (inaczej kinomatograf) – z gr. κινημα dop. κινηματος „ruch” i γραφω „pisać”; skonstruowali go w roku 1895 we Francji bracia Louis i August Lumière (patent z 13 lutego 1895); pierwsza publiczna projekcja ich filmów miała miejsce 28 grudnia 1895 roku w paryskim Salonie Indyjskim Grand Cafe. Pierwsze, prymitywne filmy powstały orientacyjnie w latach 1887 i 1888, a ich autorem był francuski wynalazca Louis Le Prince; do innych pionierów sztuki filmowej należeli Max Skladanowsky oraz William Friese-Greene.

-> samochód (wcześniej automobil) – pierwsze pojazdy tego typu powstawały w XVIII wieku i miały napęd parowy; wiek XIX to zastosowanie w nich silników spalinowych i elektrycznych oraz początki ich masowej produkcji; za pierwszego konstruktora i wynalazcę pojazdu mechanicznego uznaje się Francuza Nicolasa-Josepha Cugnota, który zaprezentował swoje pionierskie dzieło napędzane silnikiem parowym w roku 1769; w roku 1885 Niemiec Carl Benz, zbudował swój trzykołowy automobil (w 1886 uzyskał patent); w 1860 dwusuwowy silnik spalinowy stworzył Étienne Lenoir, a w 1876 – czterosuwowy silnik benzynowy – Nikolaus Otto.

-> samolot – na podstawie obserwacji ptaków Leonardo da Vinci zaprojektował pierwszą lotnię; Niemiec Otto Lilienthal (1848–1896), udowodnił, że szybowiec może wynieść człowieka w powietrze; pod koniec XIX w. wielu wynalazców próbowało skonstruować samolot, czyli szybowiec z napędem; pierwsi sukces odnieśli Orville i Wilbur Wright, bracia, którzy zbudowali samolot poruszany silnikiem tłokowym i w 1903 roku dokonali pierwszego kontrolowanego przelotu (trwał on 12 sekund; tego samego dnia bracia dokonali kolejnych trzech przelotów, w których samolot przeleciał 270 metrów, a najdłuższy lot trwał 59 sekund); warto też wspomnieć o Clémencie Aderze, który jako pierwszy wzniósł się maszyną napędzaną silnikiem parowym.

Krótko też omówiliśmy inne kluczowe, naszym zdaniem, momenty XX w.:

- pierwszy przeszczep serca: pierwszą na świecie udaną transplantację serca przeprowadził zespół chirurga Christiaana Barnarda 3 grudnia 1967 roku; pierwszą w Polsce próbę przeszczepu serca przeprowadził zespół profesorów Jana Molla, Antoniego Dziatkowiaka i Kazimierza Rybińskiego w Łodzi 4 stycznia 1969 r., zaś pierwszej w Polsce udanej transplantacji serca dokonał prof. Zbigniew Religa i miała ona miejsce 5 listopada 1985 w Zabrzu.

- pierwszy krok na Księżycu: historyczny lot Apollo 11 rozpoczął się 16 lipca 1969 r.; cztery dni później lądownik Eagle wylądował na Morzu Spokoju; na pokładzie znajdował się Neil Armstrong i pilot lądownika Edwin „Buzz” Aldrin. Udane lądowanie nastąpiło 20 lipca 1969 r., o godzinie 22.17 CEST. Spacer astronautów odbył się 21 lipca w nocy, w jego trakcie Armstrong postawił pierwszy krok na Księżycu (o godzinie 04.56 CEST). Wtedy też wypowiedział pamiętne słowa, które usłyszały setki milionów ludzi na całym świecie: „To mały krok dla człowieka, ale wielki krok dla ludzkości”. Zdanie wypowiedziane przez Armstronga stało się jednym z określeń postępu naukowo--technicznego, jaki dokonał się w XX w. Na przełomie lat 60. i 70. na powierzchni Księżyca stanęło 12 mężczyzn. Żyje już tylko czterech z nich. (za urania.edu.pl)

*CEST - czas środkowoeuropejski letni

- powstanie Internetu: historia Internetu zaczyna się 29 października 1969 roku, kiedy to w Uniwersytecie Kalifornijskim w Los Angeles, a wkrótce potem w trzech następnych uniwersytetach zainstalowano w ramach eksperymentu finansowanego przez ARPA (Advanced Research Project Agency), zajmującą się koordynowaniem badań naukowych na potrzeby wojska, pierwsze węzły sieci ARPANET – bezpośredniego przodka dzisiejszego Internetu; USENET: sieć łącząca jedynie dwa uniwersytety, stworzona przez amerykańskich studentów informatyki; stopniowo zwracała się także do ogółu informatyków; rozwój usenet był szybszy niż ARPANET ze względu na liczne grupy dyskusyjne nie tylko zawodowe, ale także rozrywkowe; w 1982 roku podpięto sieci Usenet i Arpanet oraz utworzono kilka sieci uniwersyteckich: CSNET, Theorynet oraz BITNET; w roku 1983 protokoły TCP/IP przyjęte zostały jako Standardy Wojskowe. W tym też czasie do powszechnego użycia wszedł termin Internet. W roku 1989, gdy porzucono projekt ARPANET, Internet przejęły uniwersytety i organizacje naukowe. Zakaz używania go do celów komercyjnych wydany przez National Science Foundation uniemożliwiał jego rozwój w tym kierunku. Cofnięcie tego zakazu w 1991 roku udostępniło Internet szerszemu gronu użytkowników. Od tego czasu można go również używać do celów czysto komercyjnych takich jak reklama, czy sprzedaż.

 

Drugą częścią okazała lista trzydziestu zdań, które mieliśmy ocenić pod kątem poprawności językowej. Była to świetna okazja do dyskusji na temat języka ojczystego i często popełnianych błędów. Samą listę nie omieszkamy wykorzystać w ramach facebookowego cyklu zagadek.

 

Na zakończenie ustaliliśmy termin kolejnego spotkania – 15 czerwca o godz. 10.30, jak zawsze w Czytelni „Fabryka Kreatywności”.