Spotkanie Erudytów 25.01.24

25 stycznia po raz kolejny spotkał się Klub Gimnastyki Umysłu Erudyta. Jak zawsze uczestnicy na początek rozmawiali o tym, co u nich słychać oraz o planach na nadchodzący miesiąc. Szybko przyszła pora na naszą krzyżówkową rozgrzewkę, w czasie której rozwiązywaliśmy przede wszystkim większe formy: "jednym ciągiem", "kreskówkę", "ażetkę" oraz inne mniej lub bardziej klasyczne krzyżówki.

 

Rozgrzawszy swoje zwoje byliśmy gotowi na naszą prelekcję, która tego dnia skupiała się na historycznych budowlach w Polsce.

Na początek wysłuchaliśmy informacji na temat stylu romańskiego, którego architektura składa się z tak zwanych klocków (kwadraty, prostokąty czy walce). Powszechnie przyjęło się twierdzić, iż sztuka romańska pojawiła się w Europie w X wieku (w Polsce zaś – w połowie XI wieku, najpewniej po restauracji państwa za panowania Kazimierza Odnowiciela) i rozwijała do wieku XIII. Styl romański opierał się na architekturze rzymskiej, antycznej oraz tzw. stylach przedromańskich, czyli m.in. stylu karolińskim, ottońskim i bizantyńskim. Samo określenie „styl romański” pojawiło się dopiero w XIX wieku.

Składają się nań głównie budowle sakralne, zwykle na planie krzyża (dzięki transeptowi, czyli nawie poprzecznej). Ołtarz główny w takich budowlach skierowany jest na wschód – symboliczne miejsce urodzin Jezusa Chrystusa. Poza tym charakteryzują ją:

– bardzo grube ściany i stosunkowo małe okna: pojedyncze, biforia (podwójne, z kolumną pośrodku), lub triforia (potrójne);

– ambit (inaczej obręb, obejście) - przejście powstałe z przedłużenia naw bocznych i poprowadzenia ich wokół prezbiterium za ołtarzem głównym;

– portal: nad wejściem półkolista archiwolta (zdobione ornamentami, profilowane lico łuku zamykającego portal) z kilkoma rzędami łuków cofających się w głąb ściany i zamknięta tympanonem (półkoliste lub ostrołukowe pole wypełniające przestrzeń między nadprożem a archiwoltą portalu, wypełnione najczęściej płaskorzeźbą);

– kruchta - przedsionek usytuowany przed głównym wejściem, niekiedy również przed bocznym, do naw lub zakrystii, zwykle umieszczano ją na południowej, ale także na zachodniej i północnej stronie kościoła, czasami w wielu stron; kruchty służyły jako schronienie dla wiernych, ale miały także zastosowanie liturgiczne np. w czasie chrztów; dawniej kruchtę nazywano babińcem;

– empora – chór świecki (kapłańskim chórem było prezbiterium), antresola nad kruchtą lub nadwieszona nad głównym wejściem do świątyni;

– rotunda (łac. rotundus - okrągły) – każda okrągła budowla, czasem z dobudowanymi apsydami (inaczej absydami; to dobudówka na rzucie półkola, półelipsy lub wieloboku, zwykle mniejsza lub równa bryle głównej budynku);

– kolegiata – kościół niebędący katedrą, przy którym istnieje kapituła kanoników.

Polscy przedstawiciele tego stylu to między innymi Kościół Najświętszej Marii Panny w Inowrocławiu (tzw. Ruina; na południowej ścianie warte zobaczenia maszkarony), Kościoły w Strzelnie, w Cieszynie i Tumie.

 

Drugim omawianym przez nas stylem był styl gotycki, który powstał przed połową XII wieku we Francji i szybko się rozprzestrzenił. Podstawowym budulcem w tym stylu jest cegła (tak zwana zendrówka). Uważa się, że nazwa stylu pochodzi od plemienia Gotów (często atakujących starożytny Rzym), jednak po raz pierwszy użył go L.B. Alberti w połowie XV wieku. Było to pejoratywne określenie opisujące wytwory kultury uważanej za prymitywną i barbarzyńską, jako że renesansowa Italia oceniała sztukę średniowieczną jako obcą i niezrozumiałą.

Budowle w tym stylu przestają być stricte religijne, zaś kościoły to głównie bazyliki (nawa główna plus dwie nawy boczne niższe od głównej). Ponadto kluczowe w tym stylu są:

– przypory, dźwigające ciężar budowli, dzięki nim (i wewnętrznym filarom przyporowym) budynki mogły mieć cieńsze ściany i być bardziej strzeliste;

– sterczyny (inaczej pinakle lub fiale) - pionowe elementy dekoracyjne w postaci smukłych kamiennych wieżyczek, zakończonych od góry iglicami o krawędziach udekorowanych żabkami, zwieńczonych kwiatonami;

– ostre łuki i sklepienia;

– kapitele (głowice wieńczące m.in. kolumny) gotyckie miały przeważnie dekorację roślinną: pączkowe zwane też czołgankowymi oraz liściaste; w okresie tym spotkać można też głowice bliźnie, w których podwójny kapitel wiązał dwie kolumienki.;

– zworniki - szczytowe klińce łuku lub niektórych typów sklepienia, charakterystyczne dla sklepień krzyżowo-żebrowych;

– konsole - ozdobne wsporniki, wykonane z kamienia, cegły lub drewna, podpierające rzeźby, gzymsy, balkony, kolumny, żebra sklepienia, mające najczęściej formę esownicy lub woluty;

– maswerki - dekoracyjne, geometryczne wzory architektoniczne odkute z kamienia lub zrobione z cegieł, używane do wypełnienia górnej części gotyckiego okna, przeźrocza, rozety itp.; występują także jako ślepe maswerki - wtedy są dekoracjami ścian, murów, wimperg, blend;

– wimpergi - dekoracyjne wykończenia w kształcie wysokich trójkątów, wieńczące szczyty portali albo ostrołuki okien;

– rzygacze (inaczej gargulce, od łac. gargulio - „gardło”, lub garłacze, pluwacze, plwacze)  – dekoracyjne, ozdobne, wystające poza lico muru, zakończenie rynny dachowej, z którego woda deszczowa ma swobodny odpływ wodospadowy; w czasach gotyku we Francji przybrały fantazyjne formy: twarzy ludzkich, paszczy zwierzęcych, fantastycznych stworów (na przykład Katedra Notre-Dame w Paryżu);

– blanki (inaczej krenelaż) - zwieńczenia murów obronnych i baszt tzw. zębami – merlonami.

W tym stylu królują ołtarze szafiaste – typ nastawy ołtarzowej występujący głównie w krajach Europy północnej. Centralną część stanowi otwierana od frontu drewniana skrzynia, w której ustawione są rzeźby: figury Jezusa, Marii, świętych lub sceny narracyjne. Do bocznych, przednich krawędzi skrzyni przymocowane są na zawiasach tzw. skrzydła służące do zamykania skrzyni nastawy. Skrzydła są zwykle podzielone na kwatery i zdobione malowidłami, płaskorzeźbą, a w niektórych przypadkach rzeźbą pełnoplastyczną.

Przykładami budowli wartymi odwiedzenia są między innymi Bazylika Mariacka w Gdańsku, Kościół Najświętszej Marii Panny we Wrocławiu, Kościół Mariacki i Wawel w Krakowie czy też zamek w Malborku. W Świebodzinie również mamy przedstawiciela tego stylu architektonicznego – jest to kościół św. Michała.

 

Najbliższe spotkanie Klubu ustaliliśmy na 8 lutego, jak zawsze w Czytelni "Fabryka Kreatywności".